Dit jaar schrijf ik een geschiedenis van de Nederlandstalige popmuziek in honderd chronologische stukjes, steeds geconcentreerd rondom één nummer. Vandaag deel 47.
Ik kondigde het onlangs al aan: we zitten nu in tijden die ik bewust heb meegemaakt, dus de nostalgie dreigt het soms te winnen van het muziekhistorisch belang. Als dat gevaar ergens op de loer ligt, is het vandaag wel. Vandaag bespreken we namelijk een nummer van Kinderen voor Kinderen, het kinderkoor van de VARA dat sinds 1980 elk jaar een plaat maakt met (voornamelijk) popliedjes over alle onderwerpen waar kinderen mee te maken krijgen.
Ooit, toen ik bij een studentenvereniging zat, ontdekte ik tot mijn ontzetting dat er mensen van (ongeveer) mijn leeftijd waren die geen zwak voor Kinderen voor Kinderen hadden, die het allemaal maar bagger vonden en die als het erop aankwam ook niet ontdooiden wanneer het werd opgezet.
Persoonlijk knal ik zowat uit elkaar van nostalgie bij het horen van de liedjes. Ik heb ze als kind uitentreuren geluisterd, de cd’s gebietst, eindeloos op bandjes gekopieerd, tv-programma’s met het Kinderen-voor-Kinderenkoor gekeken en de liedjes zelf gezongen – als het kon met vriendjes, maar net zo goed in mijn eentje, wie er ook in de buurt was.
Toen mijn bachelorscriptie – waarin ook Kinderen voor Kinderen zijn plaatsje heeft – klaarkwam, kreeg ik als cadeau van mijn moeder een dubbele verzamelbox met alle afleveringen van 1 tot en met 27. De eerste elf heb ik in één ruk achter elkaar geluisterd en ik voelde me er extreem gelukkig onder. Vanaf aflevering 15 ging het minder vlotjes: de rol van de nostalgie raakte uitgespeeld. Maar de liedjes bleven overeind staan. De VARA trekt voor zijn kinderkoor al jaren de beste liedjesschrijvers en componisten van Nederland aan, uit de meest uiteenlopende genres. Daardoor is elke cd weer gevuld met goede tot uitstekende composities in verschillende stijlen.
En niet te vergeten: met verschillende onderwerpen. Pubermuziek gaat alleen over liefde en seks (of drank en drugs), popmuziek voor schoolkinderen gaat goddank over veel meer: school, vrienden, lastige ouders, lieve grootouders, geld, eten, dieren, muziek, ouder worden en nog veel meer wat een kind van tussen de 7 en 12 kan bezighouden.
Als ik dan mijn voor Kinderen voor Kinderen ongevoelige vrienden/kennissen wees op de uitstekende composities, was hun reactie vaak: “ja, de composities zijn wel goed.” Met andere woorden: ze konden gewoon niet tegen de kinderen. Tja, ik kan erin meegaan zolang het over het accent van de kinderen gaat. Die eeuwige Gooise r, die tegenwoordig iedereen heeft overgenomen. Maar een hekel aan kinderen? Nee, dat wil er bij mij niet in. Kinderen reageren altijd oprecht, voeren geen oorlogen, vragen geen bonussen, spelen geen ingewikkelde spelletjes in de liefde en sluiten nog gemakkelijk vriendschap. En als ze ruzie maken, is er nog alle kans dat het later weer goedkomt. Kom daar bij volwassenen eens om. Nee, laat mij maar lekker naar Kinderen voor Kinderen luisteren.
Maar goed, uiteindelijk gaat het er niet om hoe ik me bij een bepaalde muziekgroep voel. Een act moet wel muziekhistorisch belang hebben. Nou, dat zit bij Kinderen voor Kinderen wel goed. Verschillende van hun nummers werden hits of extreem bekend (ik hoorde dit jaar nog schoolkinderen “Op een onbewoond eiland” zingen, van nummer 2, uit 1981!), en hun albums eindigen altijd hoog in de Album Top Zoveel. Kinderen voor Kinderen bleef succesvol toen halverwege de jaren tachtig de Nederlandstalige markt instortte, en ook jaren later, toen iedereen de formule al had afgeschreven. De laatste jaren komen hun albums zelfs steevast op één. Dat zegt niet alles (we kopen nu eenmaal veel minder platen dan vroeger), maar wel iets.
En los van de macht van het getal: bijna de voltallige elite van de Nederpop heeft er op een bepaald moment aan meegeschreven. Het Goede Doel, de Jazzpolitie, Henny Vrienten, Bennie Jolink, Robert Long, maar ook Hans van Hemert, de grote man achter Luv’, die het zonder “Meidengroep” nooit in het Nederlands zou hebben geprobeerd. Met een succesformule die al bijna 40 jaar overeind staat en zoveel zwaargewichten weet te trekken, mag je toch wel van een relevante popact spreken.
Misschien zie je het probleem al aankomen: welk liedje kies ik als ik een groep met zo’n omvangrijk oeuvre (eind vorig jaar kwam nummer 37 uit) zo goed ken? Moest ik hun grootste hit nemen? Of juist een lans breken voor een liedje dat mij persoonlijk aanspreekt? Het dromerige “De wereld van de ster”? Het absurdistische “Ik wil een krokodil als huisdier”? “Allemaal kabaal”, met zijn rocksound? Of juist “Ik ben toch zeker Sinterklaas niet”, met een nijdig rappende Edwin Rutten?
Uiteindelijk heb ik niet voor hun grootste, maar toch voor een redelijk grote hit gekozen: “Wakker met een wijsje”, afkomstig van Kinderen voor Kinderen 12.
Het nummer, met Jannes Drop als solist (dit zeg ik op gezag van de VARA zelf), is geschreven door Jochem Fluitsma en Eric van Tijn. Deze twee producers kennen we natuurlijk van “Vijftien miljoen mensen”, maar veel belangrijker is hun werk achter de schermen. Ze waren de grote mannen achter meidengroepen de Dolly Dots, Mai Tai en Linda, Roos en Jessica en deden productiewerk voor talloze grote artiesten, voornamelijk Nederlandse, maar volgens Wikipedia ook Status Quo.
Met “Wakker met een wijsje” hebben deze hitmachines een absoluut meesterwerk afgeleverd. Echt elk detail aan dit liedje klopt. Niet voor niets werd het de grote knaller van deze verder niet zo bijzondere nummer 12. We zongen het nog ruim na het verschijnen van de opvolger. Oké, we zongen vooral parodieën (“Ik word altijd wakker met een meisje in mijn bed / Lig de hele dag te neuken en te vrijen”), maar hoeveel popliedjes blijven er zo lang hangen in een kinderhoofd, waarin de ene mode de andere opvolgt?
Laten we gewoon moment voor moment analyseren wat er in het liedje gebeurt. Dat doen we aan de hand van het filmpje. Eigenlijk is het jammer dat er geluidseffecten in gemonteerd zijn als het lopen met een fiets en het toeteren van de auto’s, want dat leidt af van die geweldige productie.
Het begint met een simpel, vlot drumpatroon, waarover eerst een wekker gaat. Meteen daarna kraait de haan. De luisteraar weet al: dit liedje gaat over opstaan. En bovendien over vlot en vrolijk opstaan: het tempo zit er vanaf de eerste seconde in. Die haan trouwens, die komt in de clip niet in beeld. En jij en ik weten: hanen kraaien veel langer en intenser. Dit is een gereduceerde hanenkraai, een geluidseffect. Maar wel een effect dat meteen de bedoeling duidelijk maakt. Wij denken niet heel lang na over die haan, maar we snappen wel dat het liedje over de ochtend gaat.
Dan (0:11) volgt er een nog redelijk simpel voorspel. Een paar noten over wat later het akkoordschema voor het refrein zal blijken. Het lijkt niet veel bijzonders, maar ik krijg het al 25 jaar lang niet uit mijn hoofd. Nog helemaal los van de rest van het liedje.
Vervolgens (0:27) valt de solist in. Zijn couplet bestaat uit vier regels die twee keer dezelfde melodie over niet precies hetzelfde akkoordschema. Fluitsma en Van Tijn gebruiken – ook dat valt op – meteen voornamelijk de mineurtrappen ii, iii en vi, die popmuzikanten vaak compleet links laten liggen.
Op 0:41 begint het bruggetje, het grensgebied tussen het couplet en het refrein. Hier valt het koor in: een tegenstem tegen de solist. Contrapuntisch nog wel: het koor gaat soms naar beneden als de melodie naar boven gaat. Natuurlijk, een liedje wordt in de studio in stukjes en beetjes opgenomen, maar dit kinderkoor is goed genoeg geoefend om het ook live te kunnen. Terwijl dat nog niet zo gemakkelijk is. Probeer het zelf maar eens: de tegenmelodie meezingen terwijl je in je hoofd de gewone melodie hoort.
Hier valt nog een producerstruc te ontdekken. De solist is alleen, het koor is met zijn twintigen. Normaal zou het koor er dan ver bovenuit klinken. Een producer heeft daarvoor zijn mengpaneel: even schuiven en het koor klinkt zachter dan de solist. Maar niet iedereen doet dat met evenveel gevoel als Fluitsma en Van Tijn: juist hier klinkt het precies goed.
Dan wordt het tijd voor het refrein (0:49). Dat is het belangrijkste deel van een popliedje: het moet knallen en het liefst tot meezingen uitnodigen. Een componist zorgt voor twee dingen: eenvoudige muziek en hooks waardoor de melodie er toch uitspringt.
De vereenvoudiging zit in de akkoorden: nu klinken eindelijk de trappen I, IV en V. Die drie akkoorden waar popmuzikanten vaak genoeg aan hebben. De luisteraar is weer thuis, de muziek doet wat hij wil.
Ik word (I) altijd (IV) wakker met een (I) wijsje in mijn (V) hoofd.
Loop de (vi) hele dag te zingen en te (IV) flui- (V) ten.
De melodie doet ook iets nieuws: ze gaat de hoogte in. Het woord “fluiten” zet in op een hoge d, terwijl de melodie in het hele nummer nog niet boven de c kwam. Die d is meteen een halve noot lang, om er maar voor te zorgen dat wij hem goed horen. Bovendien wordt hij bereikt door een kwartsprong omhoog, terwijl de rest van de melodie vooral uit secunden bestaat. Je verwacht hem dus niet. Het is een geijkte truc: tik het hoogtepunt niet te vaak en niet te snel aan, en zorg dat het goed in de verf wordt gezet.
Onderwijl is de solist in het koor opgegaan: ze zingen nu samen. Maar nog steeds tweestemmig. En weer op zo’n manier dat het niet meteen opvalt: de bovenstem is in de mix weer sterker gemaakt.
Op 1:05 valt de solist weer in. Het koor blijft zingen, maar raakt zijn tekst kwijt: het blijft bij “oeoeoe…” Een achtergrondkoortje dus, de zangstem als instrument. De trukendoos gaat onmiddellijk nóg verder open: op 1:11 breekt de solist zijn zang af en stoppen de drums. We horen één klap op de gitaar en de muziek gaat verder. Ook dat noemen we een hook.
Dan volgt het tweede couplet. De muziek is gelijk aan het eerste, dus daar hoeven we het niet over te hebben. Maar de tekst. Het tweede couplet begint met twee regels waar ik als kind erg om moest lachen:
Fiets ik langs een file, dan valt het me vaak op:
hoe deftiger de wagen, hoe knorriger de kop.
Daar komt de oude linkse VARA weer even om de hoek kijken. In de beginjaren kwam er regelmatig een radicaal liedje voorbij. Kinderen werden aangespoord vegetariër te worden (“Sluit je aan”) of tegen het kapitalisme opgezet (“Geld is overbodig”). In lijn met de tijdgeest zwakte dat linkse karakter eind jaren tachtig af, maar het idealisme is nooit helemaal verdwenen. Hier wordt maar eens ingewreven: geld maakt niet gelukkig. (Een stelling die Gooise kinderen natuurlijk dagelijks kunnen toetsen – deftige wagens met chagrijnige bestuurders genoeg.)
Na de tweede keer het refrein wordt het tijd voor de bridge. Dat is in elk geval een stalen popregel: na twee coupletten moet er een soort alternatief couplet komen: korter en het liefst met heel andere muziek. Fluitsma en Van Tijn gaan daar niet tegenin.
En voor andere muziek zorgen ze. De bridge begint (op 2:14) meteen met een akkoord dat we nog niet gehad hebben: VII♭ (spreek uit: verlaagd zeven). Een akkoord dat eigenlijk niet in de toonsoort thuishoort, maar zeker in de pop best vaak gebruikt wordt. In dit liedje was het tot nu toe nog niet gebruikt; het is dus meteen duidelijk dat de bridge begonnen is. De bridge bevat misschien wel de beste regels van het lied:
Ik stap altijd met mijn beste been uit bed
en voor de spiegel doe ik samen een duet.
Het koor beperkt zich weer tot achtergrondwerk, tweestemmig nog wel en extra vet aangezet deze keer:
Oeoeoeoeoeoeoeoeh…. lalalaaala
Zo’n truc is gevaarlijk: voor je het weet ligt het er te dik bovenop en gaat het storen. Opnieuw voelen de twee producers feilloos aan waar de grens ligt: je gaat je helemaal niet ergeren, je krijgt er een enorme kick van.
Zo’n bridge schept nog meer verwachtingen. Zouden Fluitsma en Van Tijn gaan moduleren? Dat is een veelgebruikte truc om een popliedje spannend te houden: aan het einde een halve of een hele toon hoger zingen. Maar deze twee meesters hebben die truc helemaal niet nodig: het hele liedje staat in F-groot zonder zijn spanning te verliezen.
Dan volgt nog twee keer het refrein. Het einde van het liedje komt in zicht. Ook daarvoor is een goedkope truc: de fade-out. Veel popliedjes, zeker liedjes uit deze tijd, herhalen hun refrein eindeloos om ten slotte bij het masteren de volumeknop omlaag te draaien. Een eind aan een liedje maken – sommige artiesten schijnen het niet te kunnen of niet te durven.
Fluitsma en Van Tijn waren hier vast met een fade-out weggekomen. Dan had je als luisteraar het liedje verlaten met een knallend refrein dat je niet gauw zou vergeten. Maar ook aan het slot tonen de twee producers geen gemakzucht. Er komt nog een heuse slotcadens (3:35). Het drumstel zwijgt, de rest van de band gooit het tempo omlaag en gitaar en toetsen omspelen nadrukkelijk de laatste akkoorden die het liedje uitluiden. Met wéér een nieuw, zelfstandig melodietje, dat zo als reclamejingle zou kunnen dienen.
Man, wat hadden Fluitsma en Van Tijn een inspiratie bij het produceren van dit nummer en wat hebben ze van a tot z hun best gedaan. Kinderen voor Kinderen, een project van de publieke omroep, was vast niet hun best betaalde klus, maar ze hebben zich met hart en ziel ingezet. Het resultaat is een liedje dat niet alleen gáát over liedjes die in je hoofd zitten, maar ook onnavolgbaar in je hoofd blijft hangen – tot je tachtigste.